كۆكردنەوەی: محەمەد هەسنانی
یەكێك لەو كوردانەی شاری رواندز، رۆلێكی گەورەی هەبوو لە بزافی رۆشنبیری و سیاسی كوردستان و عێراق، لەسەردەمی ئینگلیزەكان دەبێتە حاكم، هەروەها لەو كاتەی دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی عێراق، هەڵویسَتە بوێر و كوردایەتیەكەی وا دەكات دوژمنان و ناحەزانی لێ بترسێن، لە سییەكانی سەدەی رابردوو، بەهۆی ناكۆكییەكانی ناوەخۆ دەكوژرێت و تەرمەكەی لەشاری رواندز بەخاك دەسپێردرێت و رۆشەنبیرانی شاری رواندزیش داوای نۆژەنكردنەوەی مەزارەكەی دەكەن.

ئیسماعیل بەگی رواندزی كێیە؟
   ئیسماعیل بەگ كوڕی سەعید بەگ كوڕی عەولا پاشای كوڕی بەكر بەگ، لە ‌رواندز لە دایك بووەو هەرلە تەمەنی منداڵی دەچێتە بەرخوێندن، خوێندن هێشتا تەمەنی بچووك بووە باوكی دەكوژرێت و لەعلی خانی دایكی، بەجوانترین شێوە پەروەردە دەكرێت و زمانەكانی ( ئینگلیزی، توركی، عەرەبی، فارسی، فەرەنسی)1 فێًردەبێت و لە 15/12/1919 لەسەردەمی ئینگلیزەكان دەبێتە حاكمی رەواندز، هەروەك (سیر و لیەم روبیرت های) لە كتێبی دووساڵ لەكوردستان واتە ساڵەكانی 1918-1920 لەباسی ئیسماعیل بەگدا دەڵێت: " (ئەستێرەی ئەم گەنجە رۆشنبیرە دەگەشێتەوە) لەوكاتەی دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی عێڕاق‌ و هەڵوێستە بوێر‌و كوردایەتییەكەی وادەكات دوژمنان ‌و ناحەزانی لێی بترسن. لەگەڵ هەریەك لە سەید تەهای شەمزینان‌و حوسێن حوزنی موكریانی رۆڵێكی گەورە دەگێڕن لەبەرەو پێشبردنی بواری رۆشنبیریی‌و پەروەردە‌و خزمەتگوزاریی لەشاری رەواندز. هەروەها هەوڵی هێنانی رێگای ئۆتۆمبێل دەدات بۆ رەواندز‌و لەم پێناوەشدا هەوڵەكەی سەركەوتوودەبێت و بە ئامانجەكەی دەگات".

بەشێك لە كارو پڕۆژەكانی سمایل بەگی رواندز لە پەرلەمانی عێراق
ئیسماعیل بەگی ڕواندزی لەنەوەكانی میرانی سۆران كەسایەتییەكی نیشتمانپەروەر و نەتەوەخواز و رۆشەنبیرێكی پلەبەرزو باڵابوو .. یەكێك بوو لەو شەش ئەندامانەی پەرلەمانی عێراق كە ساڵی 1929ز داواكارییەكیان دایە سەرۆك وەزیرانی عێراق و تێیدا داوایانكردووە بە: 
۱- پتركردنی خەرجییاتی زانست و زانیاری بۆ پەروەردە و خوێندن . 
۲- دامەزراندنی یەكەیێكی بەڕێوەبردنی كورد بۆ لیواكانی سلێمانی و هەولێر و كەركووك و قەزاكانی لیوای مووسڵ بەناوی دهۆك، كە تەنها لەلایەن پشكێنەرێكی گشتی كوردەوە بەڕێوەبچێت و سەنتەرەكەشی شاری كەركووك بێت . 
۳- زیادكردنی بودجەی نفقاتی گشتی بۆ ناوچەی كوردستان.
لەئەنجامی داواكارییەكەدا حكومەتی عیراق دەستیكرد بە دانانی یاسایەك كە زمانی كوردی بەفەرمی لەعیراقدا ناساند بۆ ئەو ناوچانەی كە زۆرینەیان كوردن .. و ژمارەیەك پرۆژەیان جێبەجێ كرد .

پەیوەندی ئیسماعیل بەگی رواندزی لە گەڵ هاملتۆن
  هەروەها هاملتۆن یەكێك بووە، لەكەسە نزیكەكانی و بەردەوام سەردانی كردووەو گفتوگۆی قوڵیان كردووە‌و لەكتێبەكەی خۆی لەچەند جێگەیەك ئاماژەی بە هەوڵەكانی ئیسماعیل بەگ كردووەو باسی لەپلەی رۆشنبیریی‌و بیركراوەیی ئەم زاتەكردووە. كە چەند لەپێش سەردەمەكەی خۆیدابووەو ئەو پڕۆژانەی لەمێشكی ئەودابوونە، ئێستاش دوای سەدساڵ هێشتا بەتەواوی جێبەجێنەكراون، بەڵام بۆ ئەوكات ‌و لەگەڵ تەمەنی كورتی ئەودا، ئەو رێگایە تەواوكرا كە ئێستا بەڕێگای هاملتۆن بەناوبانگە، كە خەونی راستەقینەی ئەوبووە". 
هەروەك هاملتۆن دەشڵێت: "سمایل بەگ هەردەم بەئاواتی پێشكەوتن‌و سەربەخۆیی كوردستان بوو، لەلای ئێمە دەیگوت: دەبێ رۆژێك دابێ كوردستان وەك سویسرای لێبێ!!. هەروەها لەو بیروباوەڕەدابوو، بەكردنەوەی رێگای گەلی عەلی بەگ ئاواتەكەی دێتەدی، هەردەم دەستی یارمەتی بۆمان درێژدەكردو هانی دەداین تا پڕۆژكەكانمان سەركەوتوو بێت".

شەهیدكردنی ئیسماعیل بەگی رواندزی
ئەگەرچی هێشتا ئیسماعیل بەگی رواندز، تەمەنی لە گەنجایەتی دەبێت، بەڵام لە 8-6-1993 بەهۆی ناكۆكیی‌و دووبەرەكی ناوەخۆ لەنزیك شاردێی خەلیفان لەدەڤەری سۆران شەهید دەكرێ، ئەم كارەساتە دەنگدانەوەی زۆری دەبێ لەعێڕاق‌و ناوچەكە و تەرمەكەی دەگوازرێتەوە بۆ شاری رواندز و  لەتەنیشت گۆڕی باوكی‌و دەنێژرێت، دوای كۆچی دوای  لەعلی خانی دایكیشی هەر لەوێ دەنێژن. هەندێك گومانی ئەوەدەكەن كە دەستی مەلیكی ئەوكاتەی عێراقیش لەڕووداوی كوشتنی ئیسماعیل بەگدا هەبووبێ، چونكە مەلیك زۆر دژی ئەم زاتە كوردپەروەرەبووە‌و لەهەوڵەكانی ترساوە".

رۆشنبیرانی رواندز داوای نۆژەنكردنەوەی مەزاری ئیسماعیل بەگ دەكەن

حسەن مستەفا، رۆشنبیری شارى رواندز، پێیوایە: "ئیسماعیل بەگی رواندزی، پشتگوێ خراوەو هەوڵنەدراوە سوود لە بیرۆكەجوان و پێشكەوتووەكانی وەربگیرێت و خەبات و بەرخودانی لەبەرچاو بگیرێت و رایگەیاند: "كاتێك سەردانی گۆڕی ئیسماعیل بەگی رەواندزی دەكەم، هەست دەكەم خوێنی خۆم دەخۆمەوە، كە مەزارەكەیی بەو شێوەیە بینم، هەموو كات ئەو پرسیارەم لەخۆم دەكەم، تۆ بڵێی ئیسماعیل بەگ بایی ئەوەندەی بۆ كوردو كوردستان نەكردبێت، كە حكومەت نەتوانێ ئاوڕێك لەو گۆڕە بێنازەی ئەم پیاوە مەزنەی ناو مێژووی نەوەت-سەدساڵەی رابردوو بداتەوەو دەستێك بە مەزارەكەیدابێنێ و نۆژەنی بكاتەوە" 
ئەوەش دەخاتە روو: "ئەوەی ئیمڕۆ بینییم، بەتەواوی ئەوەم بۆدەركەوت كە حوكمڕانانی كوردستان زۆر كەمتەرخەمن بەرامبەر بە مێژووی ئەو كەسایەتییانەی لەقۆناغێك لەقۆناغەكان توانییویانە مێژووی پڕشنگدار بۆ گەلەكەیان بنووسنەوە، ئەم پیاوە مەزنەی ناو مێژووی كوردستان رۆڵێكی زۆر مەزنی گێڕاوە لەبزاڤی رۆشنبیریی‌و سیاسی كوردستان‌و عێڕاق. ئەو یەكەم كوردبوو لەدوو خولی پەرلەمان توانی رۆڵی سەرەكی بگێڕێت ‌و كێشەی كورد بەیاسایی بكات، ئەو یەكەم كورد بوو لەپەرلەمان داوای دەوڵەتی كوردی كردووە. هەروەها چەندین بڕیار‌و یاسا‌و پێشنیار لەسەر دەستی ئەو مرۆڤە كوردپەروەرە هاتۆتە بەرهەم". 
داواكاریش بوو لە لایەنی پەیوەندیدار بەدواداچوونێكی جدی بە یاداشت‌و بەڵگەنامەكانییدا بكرێت‌و سوود لەبیر‌و ئەندێشەكانیشی ببینرێت، بەتایبەت لەبواری ئیداری‌و خزمەتگوزاریی‌و ئەو رۆحیەتە بەرزەی كوردایەتیی كە لەدیدو تێڕوانینی ئەودا هەبووە. هەروەها بەجدی مشورێك لە مەزارەكەی بخورێ‌ و ئەگەر حكومەتیش نەهاتە سەر خەت، ئەوا هەقە رەواندزییەكان سندوقێك دروستبكەن و لیژنەیەك پێكبهێنرێت، بۆ چاككردنەوەی مەزارەكەی ‌و وەك مۆزەخانەیەكی بچووكی لێبكرێت، بۆئەوەی هەر كەسێك یان لێكۆڵیارانی مێژووی نوێی كوردستان گەر ویستییان سەردانی بكەن ئەوا بتوانن بەئاسانی پێیبگەن.

سەرچاوەكان :
 - مێژووی رواندز
 - مێژووی میرنشینەكان
 - عبدالرزاق الحسنی - تاریخ العراق الحدیت - لبنان ۱۹٤۸